تقریبا تمام محصولاتی که ساخته دست بشر بوده و با استفاده از منابع طبیعی تولید می شوند نیازمند بسته بندی اند. این نیاز را می توان از جنبه های گوناگون مورد بحث و بررسی قرار داد. هویت بخشی، امنیت، ایمنی و سلامت و در نهایت حمل ونقل، همگی نیاز مبرمی به بسته بندی برای تحقق دارند.
حضور بسته بندی در دنیای مدرن، محصور به زمان و مکان خاصی نیست و به معنای واقعی کلمه، همه جا حاضر است. واقعا آیا می توانید چیزی را مثال بزنید که در بسته بندی عرضه نشود؟ شاید بتوان چند نمونه ذکر کرد ولی این محصولات تعدادشان بسیار کم است. هم اکنون حتی محصولات زراعی و باغی نیز حداقل دارای یک لیبل می باشند و لیبل نیز خود شکلی از بسته بندی است.
بسته بندی ابتدایی ترین نیاز هر محصول پیش از عرضه به بازار می باشد، چرا که تولید کنندگان برای شناساندن خود و محصولاتشان و البته محافظت از محصول در حین حمل ونقل و نگهداری پیش از فروش به آن نیاز مبرمی دارند. به بیانی بسته بندی می تواند ضمن معرفی نام، خواص، مشخصات فنی و شیمیایی، تاریخ مصرف، قیمت، طریقه مصرف و نگهداری صحیح، محافظت آن کالا را تا زمان مصرف به عهده گیرد و در عین حال یک بسته بندی مطلوب قادر است موجب افزایش زمان حفظ و نگهداری کالای فاسدشدنی باشد.
هدف از بسته بندی
حفاظت فیزیکی، انبار کردن، بازاریابی و فروش و حفاظت از کیفیت محصول می باشد. هدف از بسته بندی کردن مواد غذایی این است که همزمان نگهداری آنها افزایش یابد و هم به طور کلی از خطر عوامل فساد درونی و بیرونی حفظ شود. همچنین حمل ونقل مواد غذایی بهتر و آسان تر انجام گردد.
نقش بسته بندی
بسته بندی کالا در تمامی جهان دو نقش بسیار مهم را ایفا می کند:
۱- مظروف ساختن کالا (نگهداری کالا)
۲- معرفی بهتر کالا و تشویق مخاطب به خرید آن (عرضه و بازار رقابت)
در واقع می توان گفت بسته بندی به عنوان یک فروشنده خاموش قلمداد می شود، زیرا کالاها مستقیما خود را به خریدار نمایش نمی دهند و این پوشش آنها است که با اشکال مختلف و جملاتی کوتاه، معرف جنس داخل آنها می باشد و اطلاعات لازم را به مخاطب (خریدار) ارائه می دهد
بسته بندی به عنوان اولین وسیله ارتباط بصری با مخاطب محسوب می شود. به تعبیری بسته بندی، چراغ قرمزی است در برابر توقف عابران جلوی ویترین خرده فروشی ها و به حق آن را به عنوان فروشنده خاموش می شناسند. بسته بندی، چهره کالاست چون مشتری از طریق بسته بندی محصول را شناسایی می کند. بسته بندی پیام تولید را به خریدار می رساند و بین آنها ارتباط برقرار و اطلاع رسانی می کند.
بسته بندی عاملی است که نخستین اثر و نقش را به وجود می آورد و باید مراقب باشد که در این اولین برخورد، تا آنجا که توان دارد، خریدار را جذب کند. به همین منظور باید به عواملی که مربوط به ارتباطات است بها داد.
بسته بندی نامناسب، بر روحیه جامعه مصرف کننده تأثیر نامطلوبی بر جای می گذارد. به طوری که استنباط مصرف کننده از محصول، با بسته بندی نامناسب مانند تأثیر رفتار فروشنده بی حوصله (مثلا در آخر وقت کار روزانه) است، که اغلب از نظر روانی موجب رنجش خاطر مشتری می گردد.
بسته بندی مناسب از طریق ارتباط بصری اطلاعات کاملی را در مورد محصول و تولید کننده به مخاطب یا مصرف کننده منتقل می کند و در تشویق او به خرید مؤثر است. به همین منظور شرکت ها سعی دارند با بسته بندی های جالب مشتری بیشتری را جلب نمایند.
تعریف بسته بندی
موسسه بین المللی بسته بندی، آن را به عنوان پوشش محصول تلقی می کند. این حصار قادر است تا مطلوبیت های ذیل را ایجاد کند: ظرف باشد، از کالا محافظت و نگهداری نماید، با خریدار ارتباط برقرار کند و اطلاعات را به او منتقل نماید، کالا را نمایش دهد و سودمندی آن را نشان دهد.
در استاندارد بریتانیا واژه بسته بندی به عنوان هنر یا عملیات مورد استفاده در آماده سازی کالا برای حمل، نگهداری و یا تحویل به مشتری تعریف شده است. در تعریفی ساده تر، بسته بندی به ظرفی است که مظروفی را در خود جای می دهد.
بسته بندی یک عملیات تجاری پیچیده، پویا، علمی، هنری و بحث آفرین است که کارکردهای محافظت، نگهداری، حمل ونقل، اطلاع رسانی و فروش را شامل می شود.
بسته بندی به معنای تهیه «ظرف محافظ یا سیستمی که سلامت کالای مظروف را در فاصله تولید تا مصرف حفظ کند و آن را از ضربات، صدمات، فساد، لرزش، فشار و ارتعاش، مصون نگه دارد». از سوی دیگر بسته بندی به مثابه یک فرهنگ بومی، یا ملی و اقلیمی سیستمی است که از سویی موجبات ایجاد ارتباط بین تولید کننده و توزیع کننده را فراهم می آورد و از سوی دیگر بین آن دو و مصرف کننده ارتباط منظم و قابل اطمینانی برقرار می کند.
بهترین تعریف برای واژه بسته بندی توسط پین در ۱۹۶۲ داده شده است که امروزه نیز این تعریف به عنوان کامل ترین تعریف برای بسته بندی کاربرد دارد:
۱- یک سیستم که زمان تهیه کالا را جهت انتقال، توزیع، ذخیره، خرده فروشی و مصرف کاهش می دهد.
۲- یک مفهوم تضمین کننده برای تحویل مطمئن کالا به آخرین مصرف کننده در شرایط مطلوب و با حداقل هزینه است.
۳- بسته بندی یک عمل فنی اقتصادی است که هزینه تحویل کالا را به حداقل می رساند، در حالی که فروش و در نتیجه سود حاصل از آن را به بالاترین حد افزایش می دهد.
نتیجه گیری از تعاریف بسته بندی
به بسته بندی باید با دو دید کاملا متفاوت ولی همسو نگریست:
۱- معطوف به شرح وظیفه یک ظرف در قبال مظروفش.
۲- دیدی که بیشتر جنبه فرهنگی دارد و به نحوی با روحیه، خصلت ها، آداب و رسوم، موقعیت اقلیمی و منطقه ای کالا و به طور کلی فرهنگ سازنده و کشور تولید کننده آن مربوط می شود.
این یعنی که بسته بندی، نظامی است مرکب که هم وظیفه حفاظتی دارد و هم نقش فرهنگ ارتباطی را بازی می کند و واجد جنبه اطلاع رسانی است و می تواند به عنوان یک رسانه، نقش آفرینی نماید.
تاریخچه بسته بندی
تاریخچه نگهداری (بسته بندی یک روش نگهداری است) مواد غذایی به ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد چنانچه در سواحل خلیج فارس از روش نمک زدن و خشک کردن استفاده می کردند.
در ابتدای تمدن بشری نیازی به بسته بندی مواد غذایی نبوده، بلکه مردم برای به دست آوردن غذا از محلی به محل دیگر می رفتند.
اما زمانی که پناهگاه های دایمی برای خود پیدا کردند. در چنین شرایطی غذا را از محل های مختلف جمع آوری می کردند و به محل سکونت خود می بردند. این نیاز باعث شد که اولین انواع بسته بندی نظیر کدوهای خشک شده، صدف ها، برگ ها، پوست حیوانات و دیگر مواد طبیعی مورد استفاده قرار بگیرند.
برای انتقال آب، شیر، ماست، روغن یا دوغ از پوست حیوانات استفاده می شد. از شاخ حیوانات برای حمل ونقل و ذخیره غذا و محصولات کشاورزی استفاده کردند (هنوز در مناطق استوایی از بامبو برای ذخیره سازی مواد غذایی استفاده می شود).
در سال ۱۰۳۵ بعد از میلاد گفته شده که فردی به نام انصاری خراسانی سفری به مصر داشته و در آنجا مشاهده نموده که فروشندگان سبزیجات، چاشنی ها را در کاغذی می پیچند و بفروش می رسانند می گویند این قدیمی ترین سند در بسته بندی مواد غذایی است.
در دوره پیش از صنعتی شدن جوامع نیز، بسته بندی مواد و محصولات برای مدت های طولانی مورد استفاده قرار داده می شده است و از این روش برای نگهداری مواد و محصولات غذایی در خانه یا حمل ونقل آنها از مزرعه یا محل تولید به مغازه ها یا بازارهای محلی استفاده می شده است. نمونه ای از این موارد بسته بندی غلات و آرد در کیسه یا ظرف های و جعبه های چوبی و یا بسته بندی مواد روغنی در شیشه ها بوده است. منشاء بسته بندی و کنسروهای مدرن روش های اولیه بسته بندی شامل استفاده از کاغذ موم، چرم، پوست و یا چوب پنبه بوده اند.
تاریخچه بسته بندی (ظهور انقلاب صنعتی)
ظهور انقلاب صنعتی به راستی تحول اساسی در نظام تولید کالایی ایجاد کرد. انقلاب صنعتی، جهان را با فوران کالاهای گوناگون صنعتی روبرو کرد. تنوع کالاها و رقابت فشرده میان تولید کنندگان و بازرگانان به تدریج هنر را نیز علاوه بر علوم دیگر وارد مجموعه سیستم بسته بندی کرد. با پیشرفت بیشتر، علوم دیگری نظیر روانشناسی فردی، اجتماعی به این مجموعه اضافه شد. توسعه بسته بندی سبب مستقل شدن این صنعت از مجموعه صنایع دیگر شد و رقابت و نیاز سبب گردید که صنایع بسته بندی سهمی قابل توجه از بودجه های شرکتهای تولیدی را به خود اختصاص دهد. امروزه صنایع بسته بندی تبدیل به یک تکنولوژی قدرتمند شده است.
مواد مورد استفاده برای بسته بندی
امروزه در بسته بندی موادغذایی از مواد مختلف استفاده می شود:
چوب: مانند جعبه ها
فلز: فلزات سخت مانند قوطی و بشکه، فلزات انعطاف پذیر از قبیل آلومینیوم و قلع
شیشه: مانند شیشه های دهانه گشاد و بطری
کاغذی: پاکت های انعطاف پذیر، کارتن های سخت کاغذی
پلاستیک: نیمه سخت و سخت به شکل ظرف ها و بطری ها و فیلم ها
منسوجات: مانند پارچه ها و گونی ها
چندلایه ها که از ترکیب کاغذ، پلاستیک و فویل ساخته می شوند. این بسته ها در بسیاری موارد باید در مقابل فرآیندهایی از قبیل استرلیزاسیون، انجماد و ذوب کردن مواد غذایی منجمد و حتی طباخی نهایی مقاوم باشند.
تاریخچه بسته بندی چوبی
از دیرباز از تنه درختان استفاده می شد ولی به صورت شکل کنونی از زمان فرعون که مرده ها را در تابوت چوبی قرار داده و برای هدیه دادن از جعبه چوبی استفاده می کردن آغاز گردید. بشکه های چوبی بنا به روایتی ۷۹ سال قبل از میلاد مسیح تولید شدند.
تاریخچه بسته‌بندی فلزی
نیاز به بسته‌بندی بهتر و مقاوم تر منجر به پیدایش و توسعه ظروف فلزی گردید. تاریخ ساخت ظروف فلزی به ۲۳ سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده می شود. فلز قلع در حدود سال ۱۲۴۰ میلادی در شهر بوهیما توسط یک کارگر انگلیسی کشف گردید. تاریخ کشف و ساخت آهن سفید به سال های بین ۱۵۷۵ میلادی یعنی از زمانی که قلع به آلمان صادر گردید، برمی گردد.
در سال ۱۶۶۵ میلادی در انگلیس کوشش شد تا آهن سفید ساخته شود، تا اینکه بالاخره در سال های بین ۱۷۲۰ و ۱۷۳۰ میلادی توانستند توفیق در این امر حاصل نمایند.
هنبوردی در انگلستان برای اولین بار توانست آهن سفید را به طور تجارتی با موفقیت تهیه نماید، او شمش های گداخته را به وسیله غلطک به صورت صفحات نازکتری در آورد. در اوایل قرن هجدهم در حدود سال ۱۷۱۴ ساخت آهن سفید در فرانسه شروع گردید.
در سال ۱۸۰۴ میلادی نیکلا اپرت (Father of Canning) به طور تجربی برای نگهداری مواد غذایی به روش های خشک کردن، دودی کردن و بسته بندی مواد غذایی در قوطی فلزی دست یافت؛ سپس از این روش در صنعت کمپوت و کنسرو سازی استفاده گردید که به نام اپرتیزاسیون معروف شد. در سال ۱۸۱۰ میلادی پیتر ساخت قوطی فلزی از جنس فولاد با پوشش یک لایه قلع (tin can) را توصیه کرد.
درسال ۱۸۲۳ قوطی حلبی با سوراخی در بالای آن که canister نامیده می شد به بازار آمد. caning یا کنسرواسیون غذا با استفاده از گرما در قوطی حلبی یا شیشه از کلمه can گرفته شده است.
برای مدت طولانی قوطی های کنسرو با دست ساخته می شد. از اوایل قرن بیستم، قوطی های فلزی که شکلی بهداشتی داشت رواج یافت و این امکان به وجود آمد که بتوان از تجهیزات سریع تری برای ساخت، پر کردن و بستن درب قوطی های فلزی استفاده نمود.
تولید قوطی کنسرو از ورق قلع اندود در ایران برای نخستین بار در سال ۱۳۰۹ شمسی توسط شخصی به نام درخشان صورت گرفت. او که از مهاجران ساکن شوروی بود پس از انقلاب اکتبر به ایران بازگشت و چون تحصیل کرده مدرسه آشپزی مسکو بود با استفاده از تجارب خود، اولین کارگاه ابتدایی قوطی سازی در ایران را راه انداخت. او با استفاده از پیت های خالی بنزین شرکت نفت و مسطح کردن آنها با دست، ورق به دست آمده را از داخل قلع مذاب عبور داده و از آنها قوطی می ساخت.
برای جلوگیری از ضایعات و افزایش زمان ماندگاری محصولات کشاورزی در سال ۱۳۱۲-۱۳۱۱ از قوطی فلزی برای نگهداری نخود سبز و غیره بهره گرفتند.
در سال ۱۳۳۰ اولین قوطی فلزی جهت بسته بندی روغن نباتی جامد به وسیله دستگاه مدرن ساخته شد. در سال ۱۳۳۶ شمسی ورق لاک اندود و قوطی آماده از خارج وارد ایران شد و در سال ۱۳۴۴ لاک زنی اتوماتیک امروزی در ایران برای نخستین بار نصب و مورد بهره برداری قرار گرفت.
امروزه ظروف فلزی به عنوان بخشی از بسته‌بندی مواد خوراکی در اشکال مختلف با زندگی روزمره مردم عجین بوده و تمام افراد جامعه در اکثر مصارف روزانه خود با یک یا چند شکل مختلف آن روبرو می باشند.
بسته‌بندی فلزی اشکال مختلف دارد مانند قوطی کنسرو، قوطی نوشابه، قوطی آئروسل، تیوپ آلومینیومی، اسپری ها، قوطی های رنگ، محصولات پزشکی، بسته بندی مواد شیمیایی، قوطی های روغن های غذایی و صنعتی، بشکه ها، گالن ها و… که ورق های فولادی و ورق های آلومینیومی عمده ترین مواد اولیه این صنعت می باشد.
تاریخچه بسته‌بندی فلزی (پیدایش آلومینیوم)
در سال ۱۹۵۸ قوطی آلومینیومی برای اولین بار تولید شد. تولید این قوطی به علت داشتن مزایایی شامل فراوانی این فلز به عنوان منبع طبیعی، حمل و نقل آسان و مقاومت نسبتاً بالا در مقابل تغیرات شیمیایی، به سرعت توسعه یافت.
وزن مخصوص آلومینیوم ۷/۲ گرم بر سانتیمتر مکعب می باشد که اگر به صورت ذوب شده باشد، می توان به صورت فویل و نوار باریک شکل بگیرد. ضخامت آلومینیوم به صورت فویل ۲۰-۷ میکرومتر و به صورت نوار ۲۱-۳۵۰ میکرومتر است اما اغلب در بسته بندی نمودن مواد غذایی از فویل آلومینیومی به ضخامت ۱۲-۷ میکرومتر استفاده می شود.
درسال ۱۹۹۸ در جهان، ۴۰ درصد کل مواد غذایی توسط آلومینیوم بسته‌بندی می شده است. تقریباً ۱۵ میلیارد قوطی آلومینیومی مخصوص نوشابه در همین سال تولید شده است. ضمناً به طور متوسط ۴۰ درصد از کل بسته‌بندی نوشابه های مصرفی را قوطی های آلومینیومی تشکیل می دهند.
تاریخچه بسته‌بندی کاغذی و مقوایی
تاریخچه و سیر تکاملی بسته‌بندی با مقوا و کاغذ به تاریخچه ساخت کاغذ برمی گردد، اگرچه چوب و محصولات فرعی دیگر آن از دیرباز در خدمت بشر بوده، ولی بسته‌بندی به صورت مقوایی و کاغذی پس از پیدایش کاغذ به وجود آمد و روند تکمیلی خود را تاکنون به سرعت طی نموده است.
اولین بار در سه هزار سال قبل از میلاد مسیح، مصریان قدیم که در آن زمان یکی از مراکز مهم بشری محسوب می شدند، برای نوشتن از پاپیروس (Papyrus) استفاده می کردند. نخستین کارخانه کاغذسازی در قرن ششم توسط چینی ها در سمرقند ایجاد شد سپس این هنر به اعراب آموخته شد و اعراب نیز با آموزش این هنرکارخانه ای در بغداد تأسیس کردند.
نخستین کارخانه کاغذ اروپا در اسپانیا به وجود آمد. اسپانیایی ها برای تولید خمیر از آسیاب های آبی استفاده نمودند. بعدها این هنر وارد کشورهایی دیگر نظیر فرانسه و هلند شد.
در ایران بعد از کارخانه سمرقند که توسط چینی ها اداره می شد، اولین کارخانه کاغذسازی در سال ۱۳۲۸ در کهریزگ احداث شد که کاغذهای باطله را برای تولید کاغذ و مقوا استفاده می کرد، بعد از آن تعدادی واحد تولیدی دیگر در سایر نقاط ایران به وجود آمد.
اولین کارخانه مدرن ایران در سال ۱۳۴۹ در «هفت تپه خوزستان» برای تولید کاغذهای تحریر با استفاده از تفاله نیشکر (Baggasse) احداث شد. متعاقب آن کارخانه چوب و کاغذ ایران (چوکا) با استفاده از خمیرهای وارداتی و خمیرهای داخلی، کاغذهای بسته‌بندی را تولید نمود
منبع: چاپ و نشر