جدال بر سر نرخ کاغذ و بحران در صنعت چاپ و نشر، یک داستان طولانی است. مشکل کاغذ همواره وجود داشته و از نیمه دوم دهه ۹۰ با بروز مشکلات پیچیده برای واردات، بحرانی‌تر شد. به‌این ترتیب این کالا تا به امروز روند صعودی بهای خود را در پیش گرفته است.
به‌عقیده فعالان صنعت نشر، بالا رفتن نرخ ارز، افزایش نرخ جهانی خمیر کاغذ و نبود تعادل در میزان عرضه و تقاضا، باعث افزایش بهای کاغذ شده و صنعت نشر و حتی روزنامه‌ها و جراید را دچار مشکلات اساسی کرده است. کمبود کاغذ روزنامه‌ها، ناشران و مشاغل وابسته به آن سبب شد تا یکی پس از دیگری تعطیل شوند یا برای حفظ بقا رو به تعدیل نیرو بیاورند. هرچند عوارض افزایش نرخ کاغذ، تنها برای تولیدکنندگان نبوده و مصرف‌کنندگان را نیز تحت‌الشعاع قرار داد. افزایش نرخ کتاب و مجلات در پی کمبود کاغذ، باعث شده کتاب از سبد فرهنگی بسیاری از خانواده‌ها حذف شود و در این شرایط آینده روشنی را برای صنعت نشر و چاپ نمی‌توان متصور بود. صمت در این گزارش، درباره شرایط فعلی صنعت نشر، مشکلاتی که در زمینه تهیه کاغذ وجود دارد و همچنین بسترهای تولید داخلی کاغذ، با کارشناسان و فعالان صنعت چاپ و نشر به گفت‌وگو پرداخته است.
نفس‌های آخر تولید کتاب
هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان گفت: ارز ۴۲۰۰ تومانی بدون نظارت بود و موجب شد از ۳۸۰ هزار تن کاغذی که وارد شده بود، تنها ۱۵ هزار تن جذب صنعت نشر شود؛ از ۳۸۰ هزار تن کاغذ مصرف سالانه داخل تنها ۸ هزار تن آن مصرف نشر و مطبوعات است. توانستیم با ۴۰ هزار تن کاغذی که وارد شد، ۲ سال صنعت نشر را برپا نگه داریم. به‌گزارش مهر، این فعال صنعت چاپ و نشر بااشاره به موجودی کاغذ ۴۲۰۰ تومانی در کشور افزود: این کاغذها به صنعت نشر توزیع نمی‌شود؛ حساسیت صنعت کاغذ به‌جایی رسید که رهبر معظم انقلاب دستور به استفاده از صندوق ذخیره ارزی برای خرید کاغذ دادند، اما تاکنون چیزی به سرانجام نرسیده است. رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در ادامه به افزایش ۸۰۰ درصدی نرخ برخی مولفه‌های کتاب اشاره کرد و گفت: واردات کاغذ موجب می‌شد این افزایش نرخ متعادل باشد؛ درحال‌حاضر مانعی برای واردات کاغذ موجود نیست، اما تحویل آن انجام نمی‌شود. تولید مولفان و مترجمان در چند سال اخیر در حال از بین رفتن است. تالیفات، پیشانی فرهنگ هر کشور در جهان است، اما وقتی از ناشران و مولفان حمایتی نشود، وضعیت موجود را رقم می‌زند.
حسن‌پور در پایان گفت: فرهنگ‌سازی در گرو رشد ادبیات و کتاب است. مسئله کاغذ را باید جدی گرفت و رفع آن تنها با حرف و سخن، شدنی نیست، بلکه عمل می‌خواهد. اگر موضوع کاغذ به‌زودی حل نشود، مشکلات بزرگی بروز می‌کنند؛ تولیدات اخیر سکته فروش دارند و به‌نحوی شده که یک کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای برای تیراژ بالاتر سرمایه زیادی لازم دارد.
قاچاق کاغذ زیاد نیست
سیداحمد رفیع جواهری، عضو هیات‌مدیره اتحادیه ناشران تهران در گفت‌وگو باصمت ، به مشکلات فعلی صنعت نشر در تامین کاغذ اشاره کرد. او ضمن تاکید بر نبود ظرفیت‌های مناسب برای تولید داخلی کاغذ، گفت: صنعت نشر امروزه درگیر مشکلات مختلفی است که یکی از آنها تامین کاغذ است. درحال‌حاضر کاغذ برای نشر به‌میزان کافی و نرخ مناسب در دسترس نبوده و از طرفی توان داخلی، پاسخگوی نیاز کاغذ نیست. برخی نظرات مبنی بر وجود ظرفیت‌های مناسب برای خودکفایی در تولید کاغذ مطرح می‌شود که آن را نمی‌توان تایید کرد. وی تصریح کرد: تولید نیاز به ماده اولیه دارد و ایران برای تولید کاغذ، باید خمیر کاغذ وارد کند. باید تاکید کرد واردات نیازمند نبود محدودیت‌های تحریمی و تخصیص ارز مناسب است که اگر چنین مشکلاتی برای کشور وجود نداشت به‌جای وارد کردن خمیر کاغذ، واردات کاغذ معقول‌تر به‌نظر می‌رسید. وی افزود: بدون‌شک اختراع چرخ از ابتدا کار عاقلانه‌ای نبوده و اگر بتوانیم تدابیری برای افزایش واردات کاغذ داشته باشیم، اقدامی بسیار مناسب‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر است. رفیعی نیاز داخلی به کاغذ نشر را رقمی بالا عنوان نکرد.
این فعال صنفی معتقد است دولت با اجرایی کردن تدابیر درست وارداتی می‌تواند مشکلات مربوط به تامین کاغذ نشر را مرتفع کند. او در این‌باره توضیح داد: همان‌طور که پیش‌تر توضیح داده شد، در واردات کاغذ نشر و تولید آن، مشکلات زیادی برای کشور وجود دارد، اما نیاز داخلی به کاغذ نشر، به اندازه‌ای زیاد نیست که تهیه آن برای دولت دشوار باشد. سالانه حدود ۲۰ هزار تن مصرف کاغذ نشر در داخل کشور است، اما همین میزان نیز در بازار وجود نداشته و شاهد افزایش قیمت‌ها به‌طور مستمر برای این کالا هستیم.
کارگروه‌های موثر، از هم پاشیدند
رفیع جواهری در ادامه به بحث قاچاق کاغذ اشاره کرد. او به‌دلیل محدود بودن میزان قاچاق، این اقدام را تاثیرگذار بر بازار کاغذ ندانست و گفت: تصور می‌شود محموله‌های قاچاق کشف و ضبط‌شده توسط نهادهای دولتی، وارد بازار مصرف می‌شوند، اما چون میزان قاچاق کاغذ و واردات غیرقانونی آن به‌میزان زیادی نیست، بر بهای کاغذ در بازار تاثیر چشمگیری ندارد. حدود ۳ سال گذشته که دولت برنامه جامعی برای واردات کاغذ نشر اجرایی کرد، قرار بر واردات حدود ۳۰۰ هزار تن کاغذ بود که تنها ۱۵ هزار تن آن وارد صنعت نشر شد. با رخداد چنین اتفاقی، کارگروهی متشکل از یک نماینده از اتحادیه ناشران ایران، نماینده‌ای از وزارت ارشاد و اتحادیه شرکت‌های تعاونی ناشران ایران (آشنا) شکل گرفت. وی ادامه داد: این کارگروه در ۲ سال گذشته، میزان مصرف کاغذ ناشران را به‌طور دقیق بررسی و محاسبه می‌کردند. با عملکرد موفق این کارگروه، باوجود افزایش نرخ تمامی کالاها در ۲ سال اخیر، کاغذ نشر افزایش نرخ چندانی نداشت. با روی کار آمدن دولت جدید و از هم پاشیدن این کارگروه که در اصل حامی صنعت نشر بود، کاغذ جهش قیمتی سنگینی را تجربه کرد، به‌طوری که درحال‌حاضر نرخ کاغذ نشر، ۸۰۰ هزار تومان در هر بند است. اگر تاثیر افزایش بهای ارز چند مدت اخیر را به نرخ کاغذ اضافه کنیم، ارزش کاغذ نشر به یک میلیون تومان در بند خواهد رسید. به‌عبارت دیگر چاپ هر یک صفحه کتاب، حدود ۶۰۰ الی ۷۰۰ تومان خواهد شد که این رقم به‌معنای در خطر بودن حیات صنعت نشر است.
افزایش تمایل به کتاب‌های الکترونیکی
این عضو هیات‌مدیره اتحادیه ناشران تهران در ادامه صحبت‌های خود، افزایش رغبت مردم به کتاب‌های الکترونیک را پیامد اصلی افزایش نرخ کتاب چاپی عنوان کرد. او بر مضرات این اتفاق تاکید کرد و گفت: با افزایش نرخ کاغذ و کتاب چاپی، همین تعداد مصرف‌کننده محدود کتاب نیز، کتاب الکترونیکی را جایگزین کتاب چاپی خواهند کرد. این اتفاق نه‌تنها به سود صنعت نشر نیست، بلکه برای خود مردم نیز زیان‌آفرین است. به‌گفته این فعال صنفی، تحقیقات مراکز علمی در جهان نشان داده به‌دلیل افزایش استفاده از وسایل الکترونیکی و فضای مجازی، حافظه کوتاه‌مدت افراد 8 ثانیه شده است، از این‌رو کاهش استفاده از کاغذ در مواردی مانند مطالعه در کشور، به زیان تولیدکننده و مصرف‌کننده خواهد بود.
رفیع جواهری شکل‌گیری موج جدید نرخ تمام‌شده نشر در آینده‌ای نزدیک را پیش‌بینی کرد. او درباره علل افزایش نرخ کتاب در ماه‌های پیش‌رو گفت: یک سال و نیم پیش، نرخ چاپ هر صفحه ۱۵۰ تومان بود. یک سال پیش، افزایش ۲ برابری را شاهد بودیم و هر صفحه با نرخ ۳۰۰ تومان به چاپ می‌رسید. درحال‌حاضر نرخ چاپ هر صفحه ۴۵۰ تومان است و در ادامه پیش‌بینی می‌شود این عدد به ۶۰۰ الی ۷۰۰ تومان برسد، چرا که تنها بهای کاغذ، تعیین‌کننده نرخ تمام‌شده چاپ نیست. وی ادامه داد: افزایش نرخ ارز، کمبود کاغذ، هزینه‌های مربوط به چاپ مانند تهیه جوهر، ماشین‌آلات و...، افزایش ۵۷ درصدی حقوق کارگران و همچنین رشد هزینه حامل‌های انرژی از مسائل تاثیرگذار بر صنعت چاپ و نشر است. اگر تمام عوامل عنوان‌شده را در کنار یکدیگر قرار دهیم، هزینه چاپ و نشر جهش قیمتی سنگینی را تجربه خواهد کرد.
ایران صادرکننده کاغذ بسته‌بندی است
ابوالفضل روغنی، رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران در گفت‌وگو باصمت ، به ادعاهایی مبنی بر توانایی ایران بر صادرات کاغذ اشاره کرد و توضیح داد: برای پرداختن به توانایی ایران در زمینه نشر، ابتدا باید کاغذ را براساس نوع و کارکرد دسته‌بندی کرد. در رابطه با کاغذ بسته‌بندی، نه‌تنها ایران خودکفا است، بلکه صادرات نیز دارد. بنابراین در زمینه کاغذ بسته‌بندی می‌توان شرایط فعلی کشور را مطلوب توصیف کرد، اما مسئله اساسی، تهیه و تامین کاغذ تحریر است.
روغنی تصریح کرد: در دوران کرونا، تقاضا برای کاغذ تحریر به‌شدت افت پیدا کرد، چرا که در عمل مردم خرید کتاب چاپی را کاهش دادند. براساس آمارها، در همه جهان به‌میزان ۵۰ میلیون تن، کاغذ چاپی، کاهش تقاضا داشت و چنین اتفاق مشابهی نیز در ایران رخ داد. کاهش مصرف کتاب چاپی در ایران سبب شد تا امروز میزان نیاز کاغذ تحریر، حدود ۲۵۰ تا ۲۸۰ هزار تن تخمین زده شود، اما درحال‌حاضر برای تهیه همین میزان کم کاغذ تحریر نیز دچار مشکلات مهمی هستیم.
وجود ظرفیت‌های تولیدی نیمه‌فعال
رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران در ادامه صحبت‌های خود، به‌تشریح برخی توانایی و ظرفیت‌های ایران برای تولید کاغذ پرداخت و گفت: براساس ظرفیت‌شناسی‌های انجام‌شده برای تولید کاغذ در کشور، مشاهده شده بیشتر واحدهای تولید کاغذی که تا دهه‌ها و سال‌های قبل فعال بودند، به‌دلیل نبود حمایت‌های دولتی از کار افتاده‌اند. هم‌اکنون تنها یک واحد تولیدی در مازندران، توانایی تولید کاغذ تحریر دارد که در صورت وجود تمام امکانات و فراهم بودن شرایط مناسب، می‌تواند میزانی حدود ۸۰ تا ۸۵ هزار تن کاغذ در سال تولید کند، البته این رقم فاصله بسیار زیادی تا رفع نیاز داخلی کشور دارد.
روغنی‌گلپایگانی افزود: از دیگر ظرفیت‌های موجود برای تولید کاغذ می‌توان به واحدی در خوزستان اشاره کرد؛ این واحد که درحال‌حاضر تعطیل است، در صورت راه‌اندازی می‌تواند حدود ۲۰۰ هزار تن کاغذ در سال برای کشور تولید کند، هرچند راه‌اندازی این واحد تولیدی، حدود ۳ تا ۴ سال زمان لازم دارد. سومین ظرفیت شناخته‌شده تولید کاغذ نیز واحدی در غرب کشور است که توان تولید سالانه ۴۰ الی ۴۵ هزار تن کاغذ را دارد. وی خاطرنشان کرد: خودکفایی در تولید کاغذ مشروط بر بازگشت واحدهای مهم تولید کاغذ عنوان‌شده به چرخه صنعت یا بهبود بهره‌وری آنها است. کارخانه تولید کاغذ در جنوب کشور نزدیک به ۲ دهه است که درگیر مشکلات مختلفی بوده و تصمیم برای احیای آن هنوز مشخص نیست. کارخانه تولید کاغذ در غرب کشور نیز درحال‌حاضر درگیر مشکلات ملی بوده که ممکن است رفع این مشکل به‌سادگی امکان‌پذیر نباشد.
مزیت تولید نداریم
رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران، همچنین بر ضرورت واردات برای تامین نیاز فعلی کشور تاکید کرد و گفت: همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، اگر فرض را بر بهبود فرآیند تولید کاغذ تحریر گذاشته و از تمام ظرفیت‌های عنوان‌شده بهره گیریم، هدف خودکفا شدن در تولید کاغذ، حدود ۴ سال دیگر محقق می‌شود. رفع شدن تمام مشکلات تولید و خودکفایی در صنعت کاغذ، هدفی است که در چند سال آینده محقق خواهد شد. برای رفع مشکلات فعلی صنعت چاپ، دولت باید برنامه‌های مناسبی را برای واردات کاغذ تبیین و عملیاتی کند. روغنی تاکید کرد: از سویی دیگر باید در نظر داشت در ایران مزیت تولید کاغذ تحریر وجود ندارد، چرا که تمام مواد اولیه و ماشین‌آلات مربوط به تولید این کالا باید وارد شود. این موضوع سبب می‌شود تا اهمیت واردات کاغذ از سوی دولت بیش از پیش روشن شود، بنابراین به‌طورکلی باید گفت نه‌تنها تولیدات داخلی جوابگوی نیاز بازار نیست، بلکه تولید نیز صرفه اقتصادی ندارد و دولت چاره‌ای جز واردات برای تامین نیاز داخلی ندارد.
سخن پایانی
افزایش نرخ کتاب در حالی اتفاق می‌افتد که بسیاری از کارشناسان این روند را موجب کاهش فروش می‌دانند، زیرا مردم از نظر اقتصادی در شرایطی نیستند که کالایی فرهنگی مانند کتاب را بتوانند همواره در سبد خرید خود نگه دارند. باید در نظر داشت غیر از مسائل اقتصادی، خلأهای مربوط به ترویج فرهنگ کتابخوانی از دیگر مسائل مربوط به کمرنگ شدن اشتیاق به خرید کتاب چاپی در بین مردم است، اما به‌عقیده فعالان صنعت چاپ‌ونشر، فشارهای اقتصادی و افزایش روزافزون نرخ تمام‌شده محصولات صنعت نشر، از عوامل اصلی بازدارنده برای بازگشت رونق به کتابفروشی‌ها است.